MANOSANTULAN Mental Health Training & Counseling Programme

आपल्या  मनाला  (मेंदूला ) दोन प्रकारचे  स्टोअर्स (भंडार) असतात पहिले म्हणजे  बोधात्मक मन (conscious mind) व दुसरे म्हणजे अबोध मन (unconscious mind). बोधात्मक मनामध्ये असलेली माहिती आपल्याला ज्ञात असते परंतु अबोध मनामध्ये आपणच संचय केलेली माहिती त्याबाबत आपण अनभिज्ञ असतो.  बऱ्याचदा आपल्या आयुष्यात आलेल्या विविध दुःखदायक, त्रासदायक, निराशावादी घटना, त्रासदायक व्यक्तीमत्वे, सहवास, शाब्दिक संभाषण, नातेसंबंध, कटू आठवणी या सर्व त्रासदायक बाबी आपला अंतर्गत  म्हणजेच  अबोध मन (मेंदू) दाबून टाकण्याचा प्रयत्न करीत असतो. त्यालाच मनाचा डिफेन्स मेकॅनिझम असे म्हणतात.  आपल्या मनाला त्रासदायक, दुःखदायक असणार्‍या घटना आपलं मन (मेंदू) नेहमीच दाबून  टाकण्याचा (supress) प्रयत्न करीत असतो कारण त्या आठवणी वा घटनां सोबत राहणे मानसिक त्रासदायक ठरत. नेहमीच सप्रेस (मनाने दाबून टाकलेली अंतर्गत दुःखदायक बाब, घटना आपल्याला आत्मिक शांतता प्रदान करेलच असं नाही).  अंतर्गत मानाच्या अबोध मनाने  दाबून टाकलेली दुःखदायक  बाब, घटना वा प्रतिक्रिया त्याचे व्यवस्थित मन...

बालपणीचा काळ व्यक्तीच्या जडणघडणीतील सुवर्णकाळ असतो.याच काळात व्यक्तीची  शारीरिक, मानसिक, बौद्धिक व सामाजिक वाढ व विकासाचे मोठे टप्पे तो पार करीत असतो. पालक म्हणून आपला मुलगा किंवा मुलगी उत्तमरित्या घडावा अशी मनोमन इच्छा व उपायोजना आपण सर्वच पालक करीत असतो.भविष्यात येणाऱ्या स्पर्धेचे स्वरूप बघता आपल्या मुलांना आत्तापासूनच तयार करण्याकडे आपला कल असतो व त्या संदर्भातल्या सर्व उपायोजना व त्याची अंमलबजावणी आपण करीत असतो. परंतु  गेल्या काही काळापासून पाल्य व पालकत्व याबाबत मानसशास्त्रीयस्तरावर अनेक गंभीर प्रश्न  समोर येताना दिसतात आणि त्याची  मूळ कारणे  शोधणे गरजेची वाटतात. मानसशास्त्रीय स्तरावर निर्माण होणाऱ्या अनेक समस्यांना एक पालक म्हणून आपण वेळीच पायबंद घालू शकतो आणि त्यासाठी खालील चुका आपण कळायला पाहिजे.  पालक म्हणून आपण खालील चुका टाळू शकतो. (1) आपल्या मुलांची इतर  मुलांसोबत तुलना करणे  (2) मारहाण करणे  (3) शिवीगाळ करणे  (4) शारीरिक दृष्ट्या कष्टदायक काम करायला लावणे  (5) नेहमी अपमान करणे  (6) भावंडांमध्ये भेदभाव करणे  (7...

  आपल्यापैकी बरेच जण पेनकिलर (वेदना शामक) औषधे नित्यनियमाने घेत असतील. सतत काहीतरी दुखत राहणे मुख्यतः डोके (अर्धशिशी), पाठ, पाय, पोट  व अंगदुखी अशा दुखण्यावर आपण सर्वजण सहज उपलब्ध असलेले पेनकिलर  औषधे घेत राहतो. अल्पावधीसाठी ते गरजेचं असलं तरी मानसशास्त्राच्या संशोधनानुसार पेनकिलर आणि आपलं मानसशास्त्र यांचा खूप जवळचा संबंध मानण्यात आले आहे. मानसशास्त्र अनुसार आपल्या अंतर्गत मनाच दुखणं,निराशा, राग, आक्रोश  वा तान-तणाव या सर्व मानसशास्त्रीय घटकांचे व्यवस्थितपणे निचरा होत नसेल तर त्याचेच परिवर्तन शारीरिक दुखण्यात होत असतं. आपलं स्वतःचं शारीरिक दुखण आपल्या मानसिक आरोग्याचा आरसाच असतो.  32 वर्षीय विजय (नाव बदललेले आहे) समुपदेशनासाठी जेव्हा आला तेव्हा तो सतत आपल्या डोकेदुखी साठी सतत पेनकिलरचा वापर करीत होता. समुपदेशन अंतर्गत जेव्हा विजयच्या   मानसशास्त्रीय अंतरंग जाणून घेण्यात आले तेव्हा व्यक्तिगत व व्यावसायिक पातळीवर आलेल्या  नैराश्यातून विजयचे मानसशास्त्रीय खच्चीकरण झाल्याचे निष्पन्न झाले. समुपदेशन प्रक्रिये अंतर्गत विजयला त्याचे पेन (व...

लहान मुले ही मुळातच  इतरांपेक्षा अधिक संवेदनशील असल्यामुळे आजूबाजूच्या घडणाऱ्या छोट्या छोट्या घटनांचाही प्रभाव लहान मुलांवर विलक्षण पद्धतीने होत असतो. लहानपणी बिघडलेल्या मानसिक आरोग्याचे संतुलन वेळेतच न साधल्यास त्याचे रूपांतर कालांतराने चुकीची विचार प्रणाली, व्यक्तिमत्व निर्मिती व चुकीच्या वर्तनाला जन्म देणारी घटना ठरू शकते. पालकत्वाची जबाबदारी आनंद व तणाव या दोन्ही भावनांच्या मिश्र प्रवाहातून जात असताना  आपल्या मुलाचा मानसिक आरोग्याचा क्षणभर का होईना विचार करणे खूप गरजेचे असल्याचे जाणवत आहे . आणि म्हणूनच शालेय मुलांना विविध मानसिक, बौद्धिक, वर्तनात्मक व   विचारात्मक समस्या असू शकतात हे सर्व पालकांनी जाणून घेतले पाहिजे.  मुलांच्या विविध मानसिक समस्या जर पालकांनी लक्षात घेतल्यास स्वतः पालकांना  व आपल्या मुलाला योग्य ते मानसशास्त्रीय मदत व समुपदेशन  मिळू शकते. शालेय मुलांच्य विविध  मानसिक समस्यांना सामोरे जावे लागते त्यांपैकी महत्त्वाच्या मानसिक समस्या वा आजार पुढीलप्रमाणे असू शकतात.     (1) स्पेसिफिक रीडिंग डिसॉर्डर: य...

               विवाह संस्थेचे दिवसेंदिवस विघटित होणारे स्वरूप व एकीकडे ती टिकून राहावी यासाठी आपली सर्वांची धडपड आपण रोजच अनुभवत असतो. मानवी गरजांची पूर्तता एवढेच कुटुंब संस्थेचे कार्य नसून मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून कुटुंब संस्थेचे कार्य अतिशय महत्त्वाचे मानले गेले आहे. स्वाभाविक व नैसर्गिक तत्वावर आधारित असणाऱ्या अशा कुटुंब संस्थेचे महत्त्वाचे घटक म्हणजे पती व पत्नी यांच्यामधील दिवसेंदिवस गुंते वाढताना दिसत आहे. पती-पत्नी मध्ये व्यक्तिगत व कौटुंबिक पातळीवर निर्माण झालेले गुंते यांना बरेच घटक जबाबदार असले तरी त्या सर्वांमध्ये मानसशास्त्रीय घटक सर्वात महत्त्वाचा ठरत असतो.                  मुळातच स्त्री आणि पुरुष फक्त लिंगभेद या बाबतीतच  विभिन्न असून त्या दोघांचे भावनिक (emotional),मानसिक (psychological) व्यक्तिमत्व परत्वे (personality pattern), वर्तनात्मक (behavioral), दृष्टिकोण (attitude and perception) व मानसिक मान्यता (psychological belief system) या सर्व बाबतीत भिन्नता ...

  आधुनिक जीवनशैली, स्पर्धा, दैनंदिन ताण-तणाव, विभक्त कुटुंब पद्धती, तणावपूर्ण नातेसंबंध असे एक ना  अनेक कारणांमुळे  मानसिक आरोग्याची पातळी वैयक्तिक, कौटुंबिक व सामाजिक स्तरावर ढासळत आहे. जागतिक स्तरावर भारताने डिप्रेशन (depression) या मानसिक आजाराने ग्रस्त असणाऱ्या रुग्णसंख्येत  अग्रक्रम  राखलेल्या आपल्या देशाला त्याचे गांभीर्य नसणे हाच मोठा धोका म्हणावं लागेल. आणि म्हणूनच वैयक्तिक स्तरावर आपल्याला डिप्रेशनच्या संदर्भातील  माहिती व त्या संदर्भातील मानसोपचार याची माहिती असणे गरजेचे ठरते.  मुळातच निर्माण झालेले डिप्रेशन हे बायलॉजिकल आहे कि सायकॉलॉजिकल वा एन्व्हायरमेंटल (परिस्थिती सदृश) हे समजणे गरजेचे आहे. पाश्चिमात्य देशांमध्ये  डिप्रेशन बाबत  जागरूकता अधिक असल्यामुळे  रुग्णांना सुरुवातीची लक्षणे  जाणवू लागल्यास सर्वप्रथम मानसिक आरोग्य समुपदेशक (mental health counsellor) किंवा  सायकोथेरपिस्ट (psychotherapist) यांच्याकडे जाऊन ती मंडळी डिप्रेशन ला मोठ्या प्रमाणात  रोखण्यात यशस्वी ठरतात.   डिप्रेशनची सि...

  विवेकवाद आधारित मानसशास्त्रीय उपचार प्रक्रिया (REBT) ही जगभरामध्ये मानसिक प्रश्नांवर मोठ्या प्रमाणात  उपचार करणारी मानसशास्त्रीय उपचार प्रणाली असून सौम्य प्रकारच्या मानसिक आजारावर अतिशय प्रभावी ठरते. भीती (fobia), न्यूनगंड (inferiority complex), नैराश्य (depression), ताणतणाव (stress), नातेसंबंध तणाव (relationship problem) व चिंता (anxiety) अशा अनेक मानसिक समस्यावर REBT खूप उपयोगी ठरते.      अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ अल्बर्ट एलिस यांनी या थेरपीचा शोध लावला असून सर्वसामान्य लोकांना या उपयुक्त असणाऱ्या मानसशास्त्रीय उपचार प्रणाली ची माहिती व्हावी यासाठी हा लेख प्रपंच. उपचारादरम्यान खालील बऱ्याच मुद्द्यांवर समुपदेशक (mental health counselor)  व मानसिक प्रश्नांनी ग्रस्त असलेल्या व्यक्तींमध्ये दीर्घकालीन चर्चा घडून येते व व्यक्तीच्या सध्याच्या मानसिक स्थिती मध्ये  भावनिकदृष्ट्या (emotional), वैचारिकदृष्ट्या (cognitive) व कृतीयुक्त (behavioral) बदल घडवून आणण्याचा प्रयत्न केला जातो. मुळातच ही उपचार प्रक्रिया टप्प्याटप्प्याने घडून येणारी असून त्याती...

          भूतलावर असा एकही व्यक्ती नसेल  ज्याला राग येत  नाही हे खरे असले तरी राग व्यक्त करण्याची बरीच मानसशास्त्र कारणे असू शकतात. अति प्रमाणात राग व्यक्त करणे हे व्यक्तीला व पर्यायाने  इतरांच्या  मानसिक आरोग्याला धोका निर्माण करू शकतात. वेळीच आपल्या रागाचे विश्लेषण व प्रतिबंध करणे खूप गरजेचे आ हे.मानसिक आरोग्य क्षेत्रात समुपदेशन करताना Anger Management (आपल्या रागाचे व्यवस्थापन) यासंदर्भात  मी सेल्फ असेसमेंट प्रणाली निर्माण केली असून आपणास त्याचा उपयोग करता येईल. या सेल्फ असेसमेंट प्रणाली मध्ये खालील मुद्द्यांबाबत आपल्याला आपल्या राग संदर्भात मत व्यक्त करावे लागेल. (1) मला प्रमाणापेक्षा अधिक राग येतो हे मान्य आहे. (2) माझा राग अतिप्रमाणात असून त्याचाच परिणाम म्हणून माझ्या आयुष्यात बरेच प्रॉब्लेम निर्माण झालेले आहेत.      (3) सतत राग व्यक्त करण्याच्या पद्धती मुळे माझे मानसिक, शारीरिक, सामाजिक  व कौटुंबिक  जीवनावर त्याचा मोठा परिणाम पडलेला आहे.   (4) काही ठराविक व्यक्तीमुळेच  मला अत...

            आपल्या घरातील प्रेशर कुकर हा आपल्या सर्वांच्याच आयुष्याचा अविभाज्य घटक असला पाहिजे.कमी वेळात, ऊर्जेत व श्रमात काम करणारा. ठराविक वेळेत उच्च तापमान तयार करणारा व वेळोवेळी शिट्टी (whistle) देऊन आपल्या अंतर्गत तापमानाची अचूक माहिती देणारे त्याचं शास्त्र खूपच महत्त्वाचं  आहे.  मला हा प्रेशर कुकर आपलाच प्रतिबिंब वाटतो. अगदी  त्याच्याच प्रमाणे कमी वेळात, ऊर्जेत व श्रमात अधिकाधिक कार्यक्षम बनणे हेच आपल्या जीवनाचे ध्येय झालेले आहे. प्रेशर कुकर प्रमाणेच आपण सुद्धा रोज वेगवेगळ्या ताण-तणावांना समोरे जात असतो व वेळोवेळी आपल्या  मानसिक स्तरावर सुद्धा आपली खुप दमछाक होत असते.         मानसिक स्थरावर वाढलेला ताण तणाव, रोजची घालमेल, मनाची अस्वस्थता व नातेसंबंधातील दमछाक अशा वेगवेगळ्या मानसिक अग्निपरीक्षेतून जात असतांना आपल्यालापण मानसिक स्तरावर मनाच्या असमतोलाची सिम्प्टम्स (लक्षणे)  जाणवायला सुरुवात होते. ही लक्षणे म्हणजे मानसिक आरोग्य स्तरावरच्या अंतर्गत ताण-तणावाच्या सूचना देणाऱ्या शिट्ट्याच अस...